همچنين در اسناد مربوط به دوره شاه‌سليمان صفوي به اصطلاح «سقاباشان آب‌پاش صحن» اشاره شده است و به نظر مي‌رسد به افرادي اطلاق مي‌شده است كه امر نظافت و شستشوي صحن را انجام مي‌دادند؛ سرطاس (نوعي ظرف) و راويه‌كش (حمل‌كننده مشك آب) اصطلاحات ديگري است كه در اين دوره آمده است.
سابقه وجود سقاخانه در حرم رضوي به پيش از دوره صفوي باز مي‌گردد. نشانه اين موضوع وجود سنگاب خوارزمشاهي در حرم مطهر است كه قدمت آن به آخر سده ششم هجري مي‌رسد، اما آنچه به طور مكتوب در منابع در اين باره انعكاس يافته از دوره صفوي است.
سقاخانه محلي براي نگهداري و ذخيره آب و وضو گرفتن زوار بوده است و افرادي به عنوان «سقا» وظيفه تامين آب آن را بر عهده داشتند. در اسناد اين دوره به شغل سقايي و مكاني به نام سقاخانه اشاره شده است. قديمي‌ترين سقاخانه حرم، سقانه‌خانه واقع در بين راهرو دارالسياده و ايوان طلاي نادري بوده است و سنگاب خوارزمشاهي در آنجا قرار داشته است. اين سقاخانه در دوره قاجار نيز مورد استفاده بوده، اما امروزه از اين سقاخانه به جز سنگاب آن، نشاني باقي نمانده است.
در دوره افشار دو سقاخانه وجود داشت؛ يكي سقاخانه قديم يا همان سقاخانه ايوان‌طلا كه در آن زمان فعال بود و مخارج آن شامل هزينه‌هاي پرداخت بهاي خيك سقايان، تامين يخ و نمد مستعمل و نيز يك عدد پيه‌سوز براي روشنايي مي‌شد و ديگري سقاخانه جديد سلطاني معروف به سقاخانه اسماعيل‌طلايي يا نادري كه هنوز هم در ميانه صحن عتيق يا انقلاب قرار دارد.
در دوره قاجار به سبب توسعه حرم رضوي و صحن‌ها، شمار سقاخانه‌ها افزايش يافت و در سقاخانه‌هاي قبلي نيز تغييراتي به وجود آمد. در اين دوره سقاخانه جديد ديگر نيز بنا شد، يكي از آنان سقاخانه ميان امارت بود كه متاسفانه محل آن دقيقا معلوم نيست و در اسناد فقط به تعمير گنبد به پرداخت حقوق سقا و فراش آن اشاره شده است. اين سقاخانه ظاهرا تا سال 1331 ق پابرجا بوده است و ديگري سقاخانه صحن نو يا آزادي كه به نام باني آن، موتمن السلطنه يا مستشارالملك بوده است و در وسط صحن نو يا آزادي قرار داشته است.
تاريخ ساخت سقاخانه صحن نو دقيقا معلوم نيست، اما با توجه به مدت پيشكاري موتمن‌السلطنه در خراسان كه بين سال‌هاي 1286 تا 1301 ق و 1304 تا 1314 .ق بوده احتمالا سنگاب آن در همين سال‌ها ساخته و نصب شده است؛ ابعاد و اندازه آن تا حدودي شبيه سقاخانه نادري بوده است. اين سقاخانه را در سال 1307 ش به دستور محمد ولي اسدي خراب كردند و به جاي آن حوض بزرگي ساختند و سنگاب سقاخانه را در وسط حوض قرار دادند.
اكنون علاوه بر سقاخانه اسماعيل طلايي دو سقاخانه ديگر در حرم وجود دارد؛ يكي سقاخانه صحن قدس به شكل مسجد قبة‌الصخره بيت‌المقدس واقع در ميانه صحن با بنايي 8 ضلعي كه گنبدي طلايي بر روي آن قرار دارد. هر ضلع سقاخانه سه طاق‌نما دارد كه پيش‌آمدگي هر يك از اضلاع بنا بر روي آنها استوار شده است. طول هر ضلع آن 3.5 متر و ارتفاع بنا تا تيزه گنبد 8.25 متر است ازاره به ارتفاع 1.75 متر است. ساقه گنبد و طاق‌نماها با كاشي معقلي و معرق مزين به كتيبه قرآني و نقوش هندسي پوشيده شده است. نماي داخل سقاخانه تماما از سنگ پوشيده شده و ديوارها و سقف آن معرق‌كاري بسيار ظريفي از سنگ دارد حتي اشكال گياهي و كتيبه‌هاي ظريف آن هم سنگي است.
سقاخانه اسماعيل طلايي يا سقاخانه جديد سلطاني سقاخانه نادري؛ مشهورترين سقاخانه حرم مطهر رضوي در ميانه صحن انقلاب است. سقاخانه اسماعيل طلايي در سال 1143 ق به دستور نادرشاه افشار ساخته شد. به نوشته مروي پيش‌تر در وسط صحن عتيق حوضي بوده كه به دستور نادر آن را به چهار بخش تقسيم كردند و سنگابي كه وي پس از فتح هرات به مشهد منتقل كرده بود در وسط حوض قرار دادند بر روي آن كلاه فرنگي ساختند و بخش بيروني آن را طلاكاري كردند.
در ميان مردم مشهد شايع است كه طلاكاري سقاخانه را شخصي به نام اسماعيل خان طلايي عهده‌دار بوده است، اما در منابع و اسناد دوره نادر نامي از اسماعيل خان برده نشده است؛ سقاخانه اسماعيل طلايي در دوره‌هاي مختلف تعمير و بازسازي شده كه از آن جمله تعمير، كاشي‌كاري و مقرنس‌كاري آن در زمان ميرزا موسي خان قائم مقام در سال‌هاي 1254 و 1257 .ق، تعمير آن در زمان توليت ميرزا فضل الله وزير نظام نوري و نيز ساخت 4 حوض آب در چهار طرف سقاخانه در زمان حكومت سلطان حسين ميرزا نيرالدوله است.
مشخصات بناي سقاخانه شامل طول هر ضلع 1.95 ارتفاع آن تا زير پوشش 4.55 و ارتفاع گنبد آن 1.8 متر است. بناي قديمي سقاخانه در سال 1345 .ش تخريب و در سال 1346 تا 1350 .ش بناي جديدي براي آن ساخته شد. اين بنا بر روي 8 پايه قرار گرفته و فاصله بين اضلاع آن 4.61 ارتفاع گنبد 1.88 متر و ارتفاع بناي كف تا تيزه گنبد 6.44 متر است. ازاره پايه‌ها به ارتفاع 1.29 متر از سنگ مرمر و بالاي آن به ارتفاع 1.07 متر كاشي‌كاري و از بالاي كاشي‌كاري تا زير پوشش به ارتفاع 2.2 متر طلاكاري است. مخزن آب سقاخانه سنگ مرمر 8 گوشه به ارتفاع يك متر است كه در هر ضلع آن دو شير آب تعبيه شده است.
اين سقاخانه موقوفاتي داشته است از جمله اينكه نادرشاه بخشي از عوايد موقوفه مزرعه دهشك ميان ولايت را براي آن مقرر كرد و مورد ديگر وقف، حمام ستار در بازار ملك است كه وقف سقاخانه طلا بوده است.
- منبع: دايرةالمعارف آستان قدس رضوي
نظر شما